In Frankrijk zijn er tot 2 juni geen publieke eucharistievieringen. Dat besluit viel bij nogal wat Franse katholieken in slechte aarde. Een aantal bisschoppen noemden deze maatregel onaanvaardbaar. De Franse jezuïet en studentenpastor Dominique Degoul sj reflecteert over het debat in Frankrijk over de herstart van de publieke misvieringen.

Er ontwikkelt zich deze dagen een hevig debat over de vraag van sommige bisschoppen om de publieke eucharistievieringen opnieuw te mogen opstarten. De maximalistische posities worden radicaler en dreigen daardoor hun doelwit te missen (het Griekse woord dat wij vertalen als “zonde” betekent “het doelwit missen”). Enerzijds zijn er mensen die zeggen dat de Eucharistie “van levensbelang” is; dat het gaat over “het heil van de ziel”; en sommigen vragen zelfs aan hun tegenstanders of “de Eucharistie het zwaartepunt van hun leven is”, een manier om hen onrechtstreeks te zeggen dat ze hun geloof verloren hebben. 

De boosheid in elk van de geuite standpunten raakt me,

Anderzijds zijn er degenen die in de vraag van de bisschoppen een misplaatste, puberale eis lezen; zij betreuren dat hun publieke boodschap alleen geïnteresseerd lijkt te zijn in de eredienst; volgens hen laat de huidige periode gelukkig toe dat je kan ontdekken dat het geloof ook buiten de mis om kan worden beleefd; de eis van de priesters om opnieuw de eredienst te kunnen vieren is misschien wel niets anders dan, uiteindelijk, een eis naar macht.

Geloven we dat echt? De boosheid in elk van de geuite standpunten raakt me, en kan zelfs, even, mijn eigen boosheid oproepen in samenklank met hen.

Aanvaarden een stap terug te zetten

Laten we beginnen met de eersten. Is de eucharistieviering van levensbelang? In deze tijden waarin een ziekte veel mensen voor vragen van leven en dood stelt, lijkt de uitdrukking onhandig, en overdreven. Niemand sterft in dit leven ten gevolge van het niet ontvangen van de communie. Niemand zal verdoemd zijn in de andere wereld omdat het voor hem onmogelijk was om de mis bij te wonen.

Nee, het is geen kwestie van leven of dood. Het gaat om iets ernstigs, maar het is iets anders dan leven en dood, tijdelijk of eeuwig. Is het nodig om “de eucharistieviering in het hart van het leven” te plaatsen? Ik ben priester, religieus; ik neem sinds 15 jaar bijna elke dag deel aan de mis en het is voor mij een evidentie. Maar wie of wat centraal staat mijn leven is Christus, niet de viering: deze is sacramenteel: een teken van werkzame genade. Zij is niet “Christus” zelf.

De afwezigheid van de mis zou het mogelijk maken om andere manieren te ontdekken van het geloof te beleven?

Nu even de tweede groep. De bisschoppen zouden alleen geïnteresseerd zijn in de eredienst? Dat is niet correct. Veel bisschoppen hebben de afgelopen dagen het belang benadrukt van de betrokkenheid van katholieken bij zowel de gezondheidszorg als bij de zorg voor de armsten.

De afwezigheid van de mis zou het mogelijk maken om andere manieren te ontdekken van het geloof te beleven? Ja, inderdaad. De christelijke studentengemeenschappen die ik begeleid zijn creatief om mensen te helpen bidden, om de verbondenheid in stand te houden, om mensen bij te staan die rouwen in hun familie… maar toch… ik mis iets, en als ik juist interpreteer wat ze me vertellen, missen zij dat ook. De situatie waarin we ons bevinden is allesbehalve ideaal.

De reactie van de bisschoppen zou buitensporig zijn? Misschien. Misschien zien we te veel risico’s en kwaadwilligheid waar er geen zijn. Maar mogen we er hier aan herinneren dat de beoefening van de eigen godsdienst een vrijheid is die gegarandeerd wordt door de Verklaring van de Rechten van de Mens van 1789, door de wet betreffende de scheiding van kerk en staat van 1905, en dat het een van de belangrijkste taken van bisschoppen is om toe te zijn op deze vrijheid? Natuurlijk kan er gediscussieerd worden. Hier betekent dit of de omstandigheden niet vereisen deze vrijheid tijdelijk te beperken. Met Pasen was dit voor iedereen duidelijk… voor velen is het dat nu niet meer. En het is net zo vanzelfsprekend, tenzij we stiekem wensen dat al het sacramentele leven verdwijnt en dat de Kerk eindelijk haar laatste doodsreutel slaakt, dat op een dag de beperkingen (ik heb niet gezegd voorzorgsmaatregelen) zullen moeten worden opgeheven: zelfs als de epidemie nog eens 18 maanden of 3 jaar zou duren, wil dat niet zeggen dat we ons moeten onthouden van het vieren van de zondagsmis, de doop en de huwelijken gedurende die 18 maanden of 3 jaar…

Dus, wat staat er op het spel?

Alles is tegenwoordig georganiseerd om het voortbestaan van ons lichaam te garanderen. En dit is natuurlijk heel belangrijk.

Maar laat me toe dat een persoonlijke herinnering te vertellen. Aan het begin van mijn militaire dienst, toen ik 20 jaar oud was, was ik als katholieke student die in een militaire omgeving terecht kwam die mij totaal vreemd was en die vijandig aanvoelde, op zoek naar houvast voor mijn leven. Mijn eerste vraag was “Mogen we op zondag naar de mis gaan”?

Dat de soldaten kunnen bidden is niet direct nuttig voor de verdediging van het land.

Het positieve antwoord stelde me gerust: het leger is weliswaar een omgeving waar de dienstplichtige een groot deel van zijn rechten verliest, maar die niet totalitair is: er is ruimte om op adem te komen. Dat de soldaten kunnen bidden is niet direct nuttig voor de verdediging van het land. Toch respecteert het leger dat. Terwijl ik nu over deze gebeurtenis nadenk, besef ik dat de uitdrukking “van levensbelang”, ook al was die inadequaat en overdreven om mijn toenmalige verhouding tot de eucharistie te definiëren, toch iets heel diep aanraakt. Een wereld waarin men veel van zijn rechten en veel van zijn referentiepunten verliest, is een wereld die hard lijkt; maar zolang deze wereld een kier openlaat naar iets anders dan zichzelf, zolang zij iets anders tolereert dan de zorg voor haar eigen belangen, of het nu gaat om de verdediging van het vaderland of de gezondheid van iedereen, blijft zij menselijk. 

Ik denk aan al die bejaarden die alleen zijn gestorven

Misschien is dit het wel dat ik tussen de woorden door meen op te merken in de verontruste en soms onhandige reactie van onze bisschoppen. Een angst voor ontmenselijking, in naam van het menselijk leven. Het probleem van de rusthuizen is verschrikkelijk; maar onze technologische samenleving, deze keer geconfronteerd met haar onvermogen om de dood te vermijden, maar ook niet in staat om op zo’n korte termijn haar logica bij te sturen, heeft, zonder dat iemand het heeft gewild of gepland, een ontmenselijking van de dood teweeggebracht; en deze ontmenselijking wordt nergens meer door gerechtvaardigd als de dood uiteindelijk niet wordt vermeden. Ik denk aan al die bejaarden die alleen zijn gestorven, zonder dat ze afscheid konden nemen van hun kinderen, zonder dat er zelfs maar een waardige uitvaart werd toegestaan, omwille van het besmettingsgevaar.

Ja, ongetwijfeld. Een beetje infantiel zelfs.

Is het puberaal als je weigert om je te laten verblinden door de urgente problemen van het moment? Ja, ongetwijfeld. Een beetje infantiel zelfs. In zekere zin kies ik bewust die woorden. In mijn kleine wereldje van vroeger, zelfs toen ik in rouw was, zelfs toen ik verdrietig was, zelfs toen ik de grootste stommiteiten had gedaan, had ik dit herkenningspunt dat diende als een reddingsboei voor de ziel: tijdens de mis, op zondag, zal ik verwelkomd worden. Wat ons in zekere zin onthouden wordt tijdens deze crisis zijn de tekenen van de goddelijke zachtheid. Ik hoop dat het duidelijk is wat ik bedoel. In de mis is er niets van levensbelang. Net zoals het niet wezenlijk is om een kind gelukkige verjaardag te wensen; zoals het niet essentieel is dat een kind zijn moeder een nachtzoen geeft. Toch weten ouders van wie een kind ernstig ziek is en dat totaal geïsoleerd moet worden, hoeveel pijn dat kan doen. 

De wakkeren en sterkeren in deze crisis

Er zijn de sterkeren die, omdat ze over innerlijke weerbaarheid beschikken, hun gebedsleven in deze tijd van afzondering blijvend kunnen voeden en vernieuwen, in de Schrift vinden wat ze nodig hebben om verder te gaan, kracht halen uit televisie-missen, langs digitale weg verbondenheid ervaren, in bepaalde activiteiten de mogelijkheid zien om dienstbaar te zijn. Ik ben daar blij om, ook al geef ik toe dat ik soms een beetje jaloers ben op hen, want voor mij is dit toch wel een behoorlijk moeilijke tijd. 

En dan zijn er de zwakkeren. Als jezuïet-priester kan ik elke dag de mis vieren; maar, mijn God, wat mis ik de gemeenschappen die ik begeleid! En, goede God, wat een beproeving is dit wel niet! En lieve God, dan is er ook nog al dat pijnlijke nieuws dat we elke dag over ons heen krijgen en dat ons verdriet steeds maar groter maakt… En ik ben er getuige van dat vrienden, mensen die geen theologie hebben gestudeerd, die geen kwaliteitskranten lezen, in hun ziel lijden onder het feit dat ze de tekenen van goddelijke zachtheid niet meer kunnen ontvangen. Hun lijden wordt enkel maar groter als sommigen onder de sterkeren in de vraag van de bisschoppen uitsluitend een eis zien naar kerkelijke macht. Het is niet omdat je een leemte ervaart dat je vanzelf het recht krijgt om die leemte op te vullen. Maar je hebt wel het recht om niet belachelijk gemaakt te worden als je dat gebrek uitspreekt. 

Waarom is de eucharistie zo belangrijk?

Een laatste punt – vergeef me dat deze overweging zo onvolledig is. Nogmaals, waarom is de eucharistieviering zo belangrijk? Waarom raakt zij nu precies aan de kern van het probleem? Omdat ze de voorgeschreven vorm is van de katholieke eredienst? Heel zeker, maar ook dan nog blijft de vraag overeind: waarom is ze de voorgeschreven uitdrukking geworden van de katholieke eredienst? Omdat we, eenvoudig gezegd, gehoorzamen aan de opdracht van Jezus. 

Ik heb nog steeds het gevoel dat mensen nog niet begrijpen wat Jezus heeft gezegd en ook niet wat Hij heeft gedaan.

Dat is het: “Doet dit ter nagedachtenis aan Mij”. Maar – vergeef me dat ik dit zeg – ik heb nog steeds het gevoel dat mensen nog niet begrijpen wat Jezus heeft gezegd en ook niet wat Hij heeft gedaan. Wees gerust, het is niet mijn bedoeling de theologie van de Eucharistie overhoop te halen. We weten dat het Evangelie volgens Johannes niet het laatste avondmaal beschrijft maar wel de voetwassing. De betekenis van de voetwassing is echter duidelijk, en het is niet nodig om die gebeurtenis telkens opnieuw uit te beelden: “dit is een voorbeeld dat ik jullie heb gegeven”, zegt Jezus. Het gaat erover dat we ons ten dienste stellen van elkaar. Daar zijn geen ritueel of liturgie voor nodig: het engagement volstaat en het is van levensbelang.

Maar wat bedoelde Jezus in godsnaam toen Hij zei: “Dit is mijn lichaam, dat voor u wordt gegeven”? Heeft Hij deze uitspraak lang voorbereid? Werd het Hem duidelijk toen Hij zich realiseerde dat zijn einde nabij was? Het betekent in ieder geval wat Johannes elders zegt: “Mijn leven, niemand neemt het, Ik ben het die het geef”. Het fysieke lichaam van Jezus zal een paar uur later bloedend aan een kruis worden gehangen: maar wat van Hem lijkt te worden afgenomen, heeft Jezus reeds symbolisch gegeven; daarmee bevestigt Hij reeds dat de dood niet het laatste woord over Hem zal hebben. Maar omdat dit zo mysterieus is, hebben we geen betere manier gevonden om “dit ter nagedachtenis aan Hem te doen” dan het tafereel van het Laatste Avondmaal te herdenken door aan priesters toe te vertrouwen de plaats van Christus in te nemen – in persona Christi. En we herhalen dit al twintig eeuwen zonder het echt te begrijpen: de middeleeuwse dogma’s over de transsubstantiatie helpen ons te voorkomen dat we onzin uitkramen, maar ze geven niet de betekenis van de Eucharistie aan: want van de betekenis van de Eucharistie kunnen we hooguit een glimp opvangen, op voorwaarde dat we die beleven.  

Waarover spraken jullie onderweg?

Maar misschien zit hier de knoop van het onbegrip tussen de overheid en de bisschoppen: voor de eerste geldt dat zij verantwoordelijk is voor het overleven van zoveel mogelijk mensen; voor de tweede groep is het overleven een belangrijke waarde, maar wij volgen een leermeester die niet weggevlucht is om te kunnen overleven. Hij heeft ervoor gekozen om de dood te ondergaan die Hem werd opgelegd, als een gave van zichzelf aan zijn broeders en zusters. Zodoende getuigde Hij ervan dat mens-zijn betekent dat je verder kijkt dan de dood.

Eerlijk gezegd, ik weet het niet meer.

Hebben de bisschoppen het bij het rechte eind om te vragen dat de kerken vanaf 11 mei opnieuw worden geopend? Eerlijk gezegd, ik weet het niet meer. Maar er is iets dat mij duidelijker lijkt te worden in mijn hoofd: zeggen dat het eucharistisch vasten dat aan de gelovigen wordt opgelegd een kans is om het geloof op een andere manier te beleven, dat het misschien zelfs een kans is om een of ander in de Kerk te hervormen, is een te snelle conclusie voor mijn innerlijke traagheid. Het is niet begrijpen dat afwezigheid een leegte veroorzaakt, die nog wordt versterkt door de onzekerheid over de duur ervan. Als ik het zelf niet snap, kan ik onnodig boos worden. Als ik het met niet kan voorstellen bij anderen, dan loop ik het risico dat het mij ontbreekt aan de liefdadigheid waartoe de heilige Paulus met uitnodigt ten aanzien van de “de zwakken”…

Het wordt tijd dat de Heer ons komt vragen: “Waarover spraken jullie beiden onderweg?”

Dominique Degoul sj schreef dit artikel voor de website van de Franse jezuïeten.