Dit jaar zou paus Johannes Paulus II honderd jaar zijn geworden. Naar aanleiding hiervan is het nodige gezegd. Zijn ‘wantrouwen tegenover de jezuïetenorde’ bleef echter onvermeld.

Dat schrijft Klaus Mertes sj in zijn redactioneel voorwoord van het Duitse jezuïetentijdschrift Stimmen der Zeit. Volgens hem speelt de enigszins ambivalente houding van de Poolse paus tegenover de jezuïeten nog steeds mee in menig debat in het Vaticaan.

Tomáš Halík vertelt over een ontmoeting die hij had met paus Johannes Paulus II in Rome in november 1989: ‘Toen vroeg hij mij naar mijn persoonlijke plannen. Ik vertrouwde hem toe dat ik de laatste maanden met de gedachte rondliep om in te treden in de bijna uitgestorven Orde van het Kruis met de Rode Ster, de enige orde met een Tsjechische oorsprong’. Toen ik zei dat deze orde door een bijzondere trouw verbonden was met de aartsbisschop van Praag, zoals de jezuïeten met de paus, lachte Johannes Paulus: ‘De jezuïeten? Dat was eens zo, beste vriend, vierhonderd jaar geleden!’ 

Het einde van een periode van angst

Halík beschrijft hoe groot de betekenis was van de keuze van de aartsbisschop van Krakau tot paus voor de onderdrukte christenen in de landen van het Warschaupact. Die keuze was het begin van het einde van een periode van angst. Ook in het Westen werd de keuze van Karol Woyjtila in 1979 met geestdrift ontvangen. Men hoopte dat het loden tijdperk van de Koude Oorlog tot een eind zou komen. Zonder Johannes Paulus II geen Solidarnost, zonder Solidarnost geen Gorbatsjov, geen opening van de grens in Hongarije met Oostenrijk in mei 1989 en geen val van de Berlijnse Muur daarna. 

‘De jezuïeten? Dat was eens zo, beste vriend, vierhonderd jaar geleden!’ 

De ineenstorting van de politieke ordening van de wereld is niet het enige spoor dat deze paus in de geschiedenis heeft nagelaten. Van niet minder belang zijn de symbolische daden die hij stelde met betrekking tot de Joden, de ‘oudere broeders en zusters’ van de christenheid, en zijn toenadering tot de moslimwereld en niet te vergeten het gebed om vrede van de diverse religies in Assisi en al die moedige door hem gezette stappen waardoor hem de titel van ‘paus van de eeuw’ toekwam. Zijn uitvaart op 8 april 2005 maakte al deze dimensies zichtbaar.

Enige wanklank

Maar voor jezuïeten gaat het noemen van de naam van Johannes Paulus II gepaard met enige wanklank. Bij gelegenheid van zijn honderdste geboortedag bleef zijn wantrouwen tegenover de jezuïetenorde onvermeld, maar meteen al na zijn keuze tot paus kwam dit wantrouwen al naar buiten toen hij na de beroerte die de generale overste van de jezuïeten, pater Pedro Arrupe, in augustus 1981 had getroffen, de leiding van de orde toevertrouwde aan een door hem benoemde delegaat. 

Het lukte de twee jaar later op reguliere wijze tot nieuwe generale overste gekozen pater Peter Hans Kolvenbach om naar buiten toe een fase van rust in te luiden, maar onderhuids woekerde het conflict voort. De jezuïeten zouden niet meer trouw zijn aan de paus, afgezien van enkele uitzonderingen in de marge van de orde. 

De rol van de jezuïetenorde was overgenomen

De orde – zo dacht men – heeft zich in het Westen met het liberalisme verbonden, in Latijns Amerika met het marxisme, in Zuidoost-Azië met een godsdienstig pluralisme. De rol van de jezuïeten was overgenomen door nieuwe stichtingen als het Opus Dei, de Legionairs van Christus of andere geestelijke, pausgezinde bewegingen. Vanuit dit zelfbegrip hielden vertegenwoordigers uit deze bewegingen vol zelfbewustzijn de jezuïetenorde voor: ‘Wij zijn wat jullie eigenlijk zouden moeten zijn’.

Het wantrouwen van de pauselijke curie werd tijdens het pontificaat van Johannes Paulus II overgedragen naar verschillende door hem benoemde bisschoppen. Jezuïeten die het niet eens waren met hun eigen bestuur konden carrière maken buiten de orde. 

Met de dood van de Poolse paus verdween het wantrouwen niet. In zijn pas verschenen boek schrijft de historicus Gianni La Bella dat het Vaticaan in 2006 de leiding van de orde heeft willen overnemen. Dit wordt niet weersproken. Toen het aftreden van pater Kolvenbach als generale overste ter sprake kwam, heeft kardinaal staatssecretaris Tarcisio Bertone hem voorgesteld om kardinaal Bergoglio sj te benoemen tot overgangsbestuurder van de orde. Toen Bergoglio weigerde, lukte het Kolvenbach om paus Benedictus XVI hiervan af te laten zien. Tegen deze achtergrond is het niet verrassend dat hooggeplaatste kerkelijke gezagsdragers ook nu nog met een anti-jezuïetische tongval spreken, niet in de laatste plaats wanneer het om kritiek op paus Franciscus gaat. 

Ga nu het open gesprek aan

Is het wantrouwen intussen overwonnen? Van één kant: ja. Paus Franciscus is de eerste jezuïet die paus is geworden. Zijn eigen verhaal in en met de orde is een bewogen geschiedenis. De signalen die hij als paus uitzond naar de orde, zijn bezoek aan het graf van Arrupe, zijn verhelderende uitspraken naar aanleiding van de spanningen die er waren tussen Arrupe en paus Paulus VI betreffende het priesterlijke karakter van de orde, zijn manier van doen en taalgebruik, die zijn doordrongen van de geest van de Geestelijke Oefeningen van Ignatius: dit alles heeft geholpen om het wantrouwen vaarwel te zeggen.

Onderhuids kan dit tot nieuwe spanningen leiden

Van de andere kant is het wantrouwen niet verdwenen uit de hoofden van velen die in het tijdperk van Johannes Paulus II groot zijn geworden. Onderhuids kan dit tot nieuwe spanningen leiden, die wellicht na het pontificaat van Franciscus zullen doorbreken. Het is daarom wenselijk om nu al open gesprekken aan te gaan, om zo elkaar opnieuw te vinden in de dienst in de wijngaard van de Heer. Uit wantrouwen kan in ieder geval geen vertrouwen voortkomen en uit wantrouwen van bovenaf al helemaal niet.

Klaus Mertes sj