Over het wetenschappelijk onderzoek van Theodor Wulf sj naar kosmische straling

De Valkenburgse jezuïet Theodor Wulf ontdekte in 1910 de kosmische straling. Had hij geen hoogtevrees gehad, dan had het hem de Nobelprijs opgeleverd.

Hoogtevrees

Hij bibberde als een riet toen hij met zijn meetapparatuur bovenop de Eiffeltoren stond. Van opwinding, maar vooral van angst: pater Theodor Wulf, jezuïet,  leed aan extreme hoogtevrees. Al snel werd duidelijk dat zijn  onderzoek naar straling vanuit de hemel op grotere hoogte moest worden voortgezet. Dat avontuur durfde pater Wulf niet aan. En dus stapte een collega-wetenschapper, de Oostenrijkse natuurkundige Victor Hess, twee jaar later in de luchtballon.

Nobelprijs

Op ruim vijf kilometer hoogte ontdekte hij de kosmische straling. Het leverde hem in 1936 de Nobelprijs voor fysica op. "Als hij geen hoogtevrees had gehad, had professor Wulf dat onderzoek waarschijnlijk zelf voortgezet”, zegt de Valkenburgse geoloog Lieven Spits (33). „In dat geval had Wulf die kosmische straling ontdekt, en had hij wellicht de Nobelprijs gekregen.”

Aardstraling

Uit de aantekeningen van pater Wulf blijkt dat hij zijn onderzoek naar straling dicht bij huis is begonnen. Spits: „Op 28 maart 1910 – paasmaandag – heeft Wulf een klein laboratorium ingericht in de Gemeentegrot, de buik van de Cauberg.” Professor Wulf was op zoek naar aardstraling. Een paar jaar daarvoor had het Frans-Poolse echtpaar Pierre en Marie Curie ontdekt dat ertshoudend gesteente radioactiviteit voortbracht. „Wulf wilde weten of die straling afnam naarmate je verder van de aarde af was”, legt Spits uit. „Daarom begon hij zijn metingen onder de grond, in de grot, en vergeleek hij die gegevens met de uitkomst van metingen op grotere hoogte, bijvoorbeeld op de drie- honderd meter hoge Eiffeltoren in Parijs.”

Elektroscoop

Voor dat onderzoek gebruikte Wulf een meter die hij zelf had ontwikkeld: de Zweifaden-Elektroscoop. „Wulf had die ultra-gevoelige meter laten bouwen door een gerenommeerd bedrijf in Braunschweig”, zegt Spits. „Dat apparaat werd nog decennialang gebruikt in de fysica; Wulfs systeem was in de periode tussen de twee wereldoorlogen  over de hele wereld toonaangevend.” De uitkomsten van zijn metingen vielen Wulf tegen: op de Eiffeltoren was de straling nauwelijks zwakker dan in de grot in Valkenburg. Dat bracht hem op het idee dat er wellicht een tegenkracht was die vanuit de hemel kwam. Om dat te kunnen onderbouwen moest de straling dus op nóg grotere hoogte gemeten worden.

Deeltjesversneller

Dat was Wulf toch wat al te driest. Zijn onderzoek werd voortgezet door Hess, die in 1912 in een luchtballon stapte en opsteeg naar een hoogte van ruim vijf kilometer. Daar mat hij met Wulfs elektroscoop inderdaad straling die kennelijk vanuit het heelal kwam; hij ontdekte de kosmische straling, waarmee de natuurkunde een nieuw tijdperk binnenging. Wulfs baanbrekende werk wordt door wetenschappers nu nog steeds gebruikt voor nader onderzoek. Bij het CERN in Genève wordt  druk geëxperimenteerd met een revolutionaire deeltjesversneller”,  zegt Spits, „waarbij geprobeerd wordt de kleinste deeltjes die we kennen te splitsen in nóg kleinere deeltjes. Zonder het voorwerk van Wulf was dat onmogelijk geweest, de huidige  onderzoekers borduren voort op  zijn principes.” „Hess’ ontdekking  van de kosmische straling wordt een eeuw later overal herdacht”, zegt Spits. „Af en toe wordt daarbij ook gerefereerd aan Wulf. De Nobelprijs is hij door zijn hoogtevrees misgelopen, maar Wulf verdient toch minimaal een naar hem genoemde straat in zijn eigen Valkenburg.”

Theodor Wulf  sj werd op 28 juli 1868 geboren in de Duitse stad Hamm.  Hij trad toe tot de orde van de jezuïeten, studeerde natuurkunde in Göttingen en werd leraar aan het beroemde Ignatiuscollege in Valkenburg.  In de oorlog werd het klooster bezet door de nazi’s.  Pater Wulf werd ziekenhuispastor in het Sauerland, waar hij op 14 juni 1946 overleed.

René Willems

Met dank aan Het Limburgs Dagblad