De kerk is in sneltreinvaart bezig ook online een vruchtbare plek te worden van inspiratie en verbondenheid. Wat is de ervaring van internetpastor Nikolaas Sintobin sj in de afgelopen weken?

Covid-19 lijkt van Facebook en andere, gelijkaardige digitale platformen één grote liturgische ruimte te hebben gemaakt. Alle mogelijke vieringen worden er gestreamd. Ook op andere digitale platforms is er een explosie van christelijk aanbod: thuisvieringen worden ontwikkeld, bezinningscentra gaan over op online-activiteiten, geestelijke begeleiding langsheen een computerscherm enz. De coronacrisis versterkt een tendens die al jaren aan de gang is. In het leven van vele christenen heeft de digitale omgeving een vaste plaats verworven. Steeds meer mensen bidden al luisterend naar een podcast van Bidden onderweg op hun smartphone of bereiden zich voor op Kerst en Pasen via digitale retraites. Deze evolutie kan rekenen op veel enthousiasme, maar ook op kritische vragen en weerstand. 

Alle generaties

Met een uitgebreid team van professionals en vrijwilligers produceren we vanuit Amsterdam dagelijks visueel, audio- en tekstmateriaal rond geloofsonderwerpen. In deze tijden van coronacrisis bieden we thematische audio-retraites aan over leven in afzondering, thuisliturgieën voor de Goede Week en videoseries over spirituele discipline bij crisis. We bereiken mensen uit alle generaties en van verschillende christelijke kerken. Opvallend is dat veel eenzame, zieke en bejaarde christenen tot onze trouwste klanten behoren. Vaak gaat het over mensen die ongewild niet langer fysieke toegang hebben tot een geloofsgemeenschap. Dit kunnen ook jonge mensen zijn die in Noordwest-Europa moeilijk aansluiting vinden bij een voor hen aantrekkelijke geloofsgemeenschap. Een bijzonder fenomeen is dat van inkrimpende en ouder wordende kloostergemeenschappen die geen predikant meer vinden en die dankbaar gebruik maken van digitaal audio- en videomateriaal voor hun gemeenschapsretraites. Anders gezegd, voor veel mensen is er eigenlijk geen keuze. 

Digitaal is reëel

Soms bestempelt men digitaal als virtueel of maakt men de tegenstelling tussen de echte wereld en de digitale omgeving.  Uiteraard is er een verschil. Maar digitaal is wel degelijk reëel in het leven van mensen, ook wat de religieuze ervaring betreft. Benedictus XVI heeft dit zo uitgedrukt: “De digitale omgeving is geen parallelle of puur virtuele wereld. Zij maakt deel uit van de dagelijkse werkelijkheid van talrijke personen” (Boodschap voor de 47^ste werelddag van de communicatie, 12 mei 2013). Het digitale geloofsaanbod kan gebruikt worden waar en wanneer de surfer maar wil. Het wordt meestal ook gratis aangeboden. De combinatie van deze factoren draagt ertoe bij dat veel mensen tot in het diepste van hun ziel worden geraakt: kernchristenen, randkerkelijken, en ook mensen uit het levensbeschouwelijke niemandsland.

Digitale transitie is genade

Betekent dit dan dat de fysieke kerken gedoemd zijn te verdwijnen? Neen. Voor christenen zal de digitale omgeving de fysieke omgeving niet vervangen. Dit is niet wenselijk en ook niet mogelijk. In het digitale aanbod is het nodig bruggen te bouwen naar de fysieke wereld en aandacht te hebben voor de lokale gemeenschapsopbouw. Tegelijk is het belangrijk dat de kerkgemeenschap de plaats die de digitale omgeving thans inneemt in onze samenlevingen en culturen ten volle naar waarde schat. Meer bepaald, dienen we de digitale transitie in de eerste plaats te beschouwen als een genade die ons uitnodigt om klassieke praktijken anders te gaan denken en beleven (Zie A. Spadaro, Cyberthéologie. Penser le christianisme à l’heure du Net, Milan, Vita en Pensiero, 2012).

Gestreamde missen: samen vieren?

De exponentiële toename van gestreamde eucharistievieringen tijdens de coronacrisis lijken me hier een interessante casus. Ze roepen zowel enthousiasme op als kritiek. De gelovigen zijn blij omdat ze hun priesters de eucharistie zien vieren in de hun vertrouwde kerk. Tegelijk kan het gevoel van eenzaamheid en afzondering versterkt worden door het zien van het lege, verlaten kerkgebouw. De voorschriften van sociale afstand maken dat je in vele gestreamde vieringen op Facebook of via YouTube enkel maar de priester te zien krijgt. Dit geeft een eenzijdig klerikale kleur aan een liturgie waar het gemeenschapskarakter nochtans essentieel is. Het kan ook anders. Zelf ben ik voorgegaan in vieringen met Zoom. Dit is software die maakt dat de gemeenschap wel degelijk hoor- en zichtbaar wordt en die toelaat dat de lezingen, gezangen en voorbeden op interactieve wijze plaatsvinden. In de klassieke radio- en televisievieringen is dit niet mogelijk. Een grote uitdaging ligt in het samen deelnemen en vieren via zo’n digitaal platform, eerder dan in enkel maar toekijken als buitenstaanders naar een priester die op zijn eentje de mis “leest”. 

De grens van de geestelijke communie

Ook in ideale omstandigheden, blijven gestreamde vieringen voor veel mensen onwennig aanvoelen. Als voorganger vind ik het moment van de communie in zo’n vieringen onwezenlijk. We hebben samen gezongen, geluisterd naar het Woord, er zijn vanuit verschillende huiskamers voorbeden uitgesproken, we hebben elkaar zien en horen bidden, buigen en knielen bij de consecratie en de vrede toegewenst. Vlak voor de communie bidden we dan een gebed van geestelijke communie. Daarin drukken de gelovigen hun verlangen om de Heer te ontvangen maar worden ze ook verzocht om vast te stellen dat dit eigenlijk niet kan. Het is duidelijk dat we hier op een grens stuiten. 

Nood aan tastbare verbondenheid

Op 17 april 2020, tijdens zijn homilie in de mis van santa Marta, heeft paus Franciscus dit gemis vernoemd alsook het feit dat enkel geestelijke communie mogelijk is. Vervolgens zei hij: “Dit is niet de Kerk: dit is de Kerk van moeilijke omstandigheden, de Heer staat dit toe, maar het ideaal van de Kerk is steeds met het volk en met de sacramenten. Altijd. De Kerk, de sacramenten, het volk van God zijn concreet. Het is waar dat we op dit ogenblik die vertrouwdheid met de Heer op deze wijze moeten beleven, maar met de bedoeling om de tunnel te verlaten, niet om er te blijven. En dit is de verbondenheid van de apostelen: geen gnostische, niet in de virus-modus, niet egoïstisch elk voor zich, maar een tastbare verbondenheid, tussen de mensen.”

Uitdaging van inculturatie

Het document De Kerk en Internet (2002), van de Pauselijke raad voor sociale communicatiemiddelen, was erg helder: “De virtuele werkelijkheid kan de reële aanwezigheid van Christus in de Eucharistie, de sacramentele werkelijkheid van de andere sacramenten en het vieren van de eredienst temidden van een mensengemeenschap van vlees en bloed niet vervangen. Er zijn geen sacramenten op internet.”

Maar het heeft ook verklaard dat op het internet “religieuze ervaringen mogelijk zijn door de genade van God” (nr 9). De vraag die deze crisis van het coronavirus stelt blijft dus open: wat betekent inculturatie van de liturgie en de sacramenten in een cultuur in digitale ervaring wanneer de digitale bemiddeling een steeds belangrijker wordt?

Nikolaas Sintobin sj

Internetpastor

Voordien verschenen in de Civiltà Cattolica