Door de katholieke kerk te vervolgen en de Sociëteit van Jezus uit te wijzen zet de president van Nicaragua een verschrikkelijke dictatoriale erfenis voort. Maar zal het hem ook helpen?

Toen Daniel Ortega, de president van Nicaragua, op 16 augustus de jezuïetenuniversiteit in Managua sloot, was dat een onderdeel van een al te voorspelbare reeks gebeurtenissen.

Ortega’s optreden tegen de katholieke kerk is geëscaleerd sinds 2018, toen anti-regeringsprotesten meer dan 300 doden eisten. In de week na de sluiting van de Universidad Centroamericana (U.C.A.) in Managua heeft de regering Ortega de jezuïeten uit hun residentie gezet – die particulier eigendom is van de Sociëteit van Jezus, niet van de universiteit. De onderdrukking van de jezuïetenorde in Nicaragua is nu een feit.

Het draaiboek van een dictator

Hoe schokkend deze acties ook zijn, ze komen rechtstreeks uit het draaiboek van de dictator. De essentie van totalitarisme is de eliminatie van alle concurrenten van het staatsgezag. De grote vijanden van elk onrechtvaardig regime zijn: het gezin, het huwelijk, de kerk, de vakbonden en alle andere sociale instanties met hun eigen bestaansrecht en activiteiten los van de staat. Zulke organen vormen het fundament van een gezonde burgermaatschappij, maar voor een onrechtvaardig regime zijn ze plaatsen van verzet. En moderne totalitaire staten – met de voordelen van technologie en massacommunicatie, economische middelen en verabsoluterende ideologieën – hebben nieuwe manieren om controle over hun burgers uit te oefenen door het elimineren van de sociale organen die staan tussen het volk en de staat.

Dus wanneer de Midden-Amerikaanse jezuïeten de “totale hulpeloosheid” van het volk aanklagen, is dat tragisch genoeg het punt van de acties van de heer Ortega.

Wie zijn gezag niet erkent, straft hij

De heer Ortega heeft laten zien dat hij het volk wil onderwerpen door middel van een groot aantal activiteiten, of het nu gaat om het uitschakelen van politieke rivalen of het verbannen van buitenlandse niet-gouvernementele organisaties die waardevolle diensten verlenen aan zijn volk. Voor Ortega zijn dergelijke acties de kosten van een toenemende afkeuring van zijn regering waard, omdat zijn belangrijkste drijfveer is om degenen die zijn gezag niet erkennen te straffen en zijn macht over het Nicaraguaanse volk verder te consolideren.

Dit is waar de katholieke kerk, op haar best, een doorn in het oog is geweest van dictators over de hele wereld en door de geschiedenis heen. (Ze is niet altijd op haar best geweest!) Veel dictaturen hebben het gemunt op de katholieke kerk in hun gebied omdat ze een gemeenschap is met principes, waarden en een sociale orde die uiteindelijk niet afhankelijk is van burgerlijke regeringen voor oorsprong of steun. De kerk biedt een reeks criteria om regeringen te beoordelen, onafhankelijk van de heersende ideologieën. Ze biedt ook ruimte voor potentiële dissidenten en verzet tegen regimes, zoals de U.C.A. en de Nicaraguaanse jezuïeten deden voor demonstranten tegen Ortega.

De kritische aanwezigheid van de kerk

In de mate dat autoritaire regimes fundamenteel “post-waarheid” zijn of proberen de geschiedenis te herschrijven om zo hun macht te rechtvaardigen, stelt alleen al de presentie van de kerk grote vraagtekens bij het bestaansrecht van de dictatuur op haar meest kwetsbare punt: haar poging om de werkelijkheid een andere vorm te geven.

De Sociëteit van Jezus heeft sinds haar oprichting een gecompliceerde geschiedenis gehad met politiek en politici en is op veel plaatsen en op verschillende momenten het doelwit geweest van dictatoriale wraak. De onderdrukking door het Vaticaan van de jezuïeten onder druk van wereldlijke regeringen van 1773 tot 1814 maakte deel uit van een multinationale campagne om de orde uit te roeien als een bron van oppositie tegen het centraliserende politieke gezag in heel Europa, als (in ieder geval vermeende) agenten van het pausdom. Voor veel vorsten was het bestaan van de jezuïetenorde een controle op hun vermogen om de kerk binnen hun eigen grenzen te controleren. De weerstand tegen de jezuïeten kwam deels voort uit hun aard als transnationaal netwerk: een alleenheerser in Frankrijk kon niet hopen de jezuïeten op Frans grondgebied onder controle te krijgen zolang ze een beroep voor hulp konden doen op jezuïeten in andere landen of in Rome. Door de katholieke kerk te vervolgen en de Sociëteit van Jezus uit te wijzen zet Daniel Ortega deze verschrikkelijke erfenis voort.

Maar zal het werken?

Waarschijnlijk niet. Op de korte termijn kan de heer Ortega het leven van katholieken erg moeilijk maken; en dat heeft hij ook gedaan. Maar zijn acties tegen de kerk komen hem duur te staan. Zeer weinig autoritaire regeringen kunnen het zich veroorloven om consistent druk uit te oefenen op de katholieke kerk; denk aan Stalin met zoveel meer regimenten tot zijn beschikking dan de paus.

Bovendien creëert de heer Ortega martelaren – hopelijk niet in de letterlijke betekenis van het woord. Als hij ten val komt, zal dat ongetwijfeld deels te danken zijn aan de rol die de kerk heeft gespeeld bij de verdediging van rechtvaardigheid.

Religieuze onderdrukking kan het tegenovergestelde van het beoogde effect hebben; de Poolse Solidariteitsbeweging is hier een mooi voorbeeld van. Het is niet onbelangrijk dat het onrecht van Ortega zich niet ver van een andere jezuïetenuniversiteit afspeelt: die van het naburige El Salvador, waar in 1989 zes jezuïeten en twee leken werden vermoord door een ander onrechtvaardig regime. Dat bloedbad maakte deel uit van een lange geschiedenis van geweld tegen katholieken in dat land, waaronder de “Four Churchwomen of El Salvador”, Rutilio Grande sj, aartsbisschop Óscar Romero en onnoemelijk veel Salvadoraanse armen.

Volhardend in hoop

De verhalen van deze martelaren zijn belangrijk omdat ze getuigen van de leugen van het totalitarisme, dat de mens de maat van alle dingen is en dat de politiek het laatste woord heeft over de vorm van gerechtigheid en de legitimiteit van geweld. Veel katholieken zijn medeplichtig geweest aan dit soort onrecht en dat is een bron van verdriet en nederigheid voor de hele kerk.

Maar ondanks alle beperkingen van de kerk kunnen we ons niet afkeren van het voorbeeld van heiligen als Thomas Becket, Edith Stein of Óscar Romero. Zij waren uiteindelijk niet slechts slachtoffers van overmatige machtsaanspraken, maar mannen en vrouwen die zich openstelden voor Gods genade en volhardden in het aangezicht van vreselijke vervolging – volhardend in de hoop dat ze, verenigd met Gods zoon in een dood als de zijne, ook één met hem zouden kunnen zijn in zijn opstanding.

Die hoop gaat veel verder dan politiek. Maar zoals tirannen en dictators telkens weer stilzwijgend toegeven, het is een hoop met een enorme kracht in de politiek.

Door Bill McCormick sj, redacteur bij America en assistent-professor aan de Saint Louis University in de faculteiten politicologie en filosofie.