De Sociëteit van de Bollandisten bezit zo’n 500.000 boeken over heiligen. Hun missie: “De glorie van de heiligen dienen door de waarheid te dienen”.

Het meeste van wat we weten over heiligen – van de meest geliefde tot de weinig vereerde – komt van de nogal onbekende Sociëteit van de Bollandisten. Gedurende vier eeuwen hebben de priesters en geleerden van dit werk van de jezuïeten hard gewerkt aan het archiveren, bestuderen en publiceren van de levens van heiligen en martelaren. De planken van hun bibliotheek in Brussel ademen het muffe aroma van oude boekbanden, maar de Sociëteit van de Bollandisten is een waardevolle hedendaagse bron, niet alleen voor de gelovigen van vandaag maar ook voor de moderne wetenschap.

“Ik zie het als een enorme, creatieve aanvulling op en voortzetting van de Bijbel”

Sinds het begin van de kerk hebben monniken en klerken duizenden teksten geschreven en gekopieerd die de levens van de heiligen beschrijven. Dit literaire genre, bekend als hagiografie, kende een grote bloei in de middeleeuwen en betrof zowel werkelijk gebeurde als legendarische verhalen.

Aanvulling op de Bijbel

Volgens Gordon Whatley, een gepensioneerde hoogleraar middeleeuws Engels, waren deze teksten “voor christelijke lezers de belangrijkste vorm van expressie in de vorm van verhalen van de waarden, overtuigingen, idealen en eigenheid van hun religie.”

“Ik zie het als een enorme, creatieve aanvulling op en voortzetting van de Bijbel zelf en de goddelijk geïnspireerde, wonderbaarlijke geschiedenis die deze bevat,” vertelde de heer Whatley aan America.

In 1607 nam Héribert Rosweyde sj de balans op van de talloze hagiografische manuscripten en besloot de verhalen van heiligen op een meer systematische manier te organiseren, onderzoeken en verzamelen. Toen pater Rosweyde sj stierf, nam een ​​medebroeder-jezuïet, Jean Bolland, het werk over en publiceerde de eerste editie van de Acta Sanctorum (Handelingen van de Heiligen). Vandaag de dag is de Sociëteit van de Bollandisten de enige instelling die zich uitsluitend bezighoudt met de kritische studie van hagiografische teksten.

Missie van de Bollandisten

Door de eeuwen heen is de missie van de Bollandisten dezelfde gebleven: “De glorie van de heiligen dienen door de waarheid te dienen”. In hun 500.000 boeken en duizenden tijdschriften worden heiligen beschreven van de rooms-katholieke kerk en de oosters-orthodoxe kerk, met manuscripten geschreven in het Latijn, Grieks, Koptisch, Ethiopisch, Syrisch, Arabisch, Armeens en Georgisch. Tot op vandaag graven ze oude teksten op, verzamelen ze informatie over heiligen uit wetenschappelijke tijdschriften, classificeren ze alle gegevens in digitale catalogi en produceren ze grondige wetenschappelijke artikelen in hun tijdschrift Analecta Bollandiana. Onlangs zijn ze begonnen met het publiceren van lezersvriendelijke verhalen op hun Facebookpagina.

“Zonder dergelijke figuren zou de kerk alleen een maar een instituut zijn.”

Heiligen zijn er om de kerk voortdurend te vernieuwen. Elke generatie heeft zijn eigen heilige mannen en vrouwen, die reageren op de uitdagingen van hun tijd door te handelen in overeenstemming met het evangelie. “Heiligen zoals Oscar Romero of Teresa van Avila verfrissen ons geloof”, zegt Robert Godding sj, directeur van de Sociëteit van de Bollandisten. “Zonder dergelijke figuren zou de kerk alleen een maar een instituut zijn.”

Heiligenleven, ook iets van nu

In de afgelopen jaren heeft “de heiligverklaring van een breed spectrum aan gewone mensen ons het gevoel gegeven dat een leven van geloof haalbaar is”, aldus Patrick Geary, professor in de westerse middeleeuwse geschiedenis aan het Institute for Advanced Study. 

“We kunnen zien dat heiligen niet alleen stammen uit het verleden of een paar geestelijken betreft, maar iedereen”, zegt Geary. Ze belichamen ook het katholieke geloof in solidariteit over de generaties heen, voegde hij eraan toe, wat inhoudt dat “we niet alleen zijn, omdat de levenden en de doden deel uitmaken van het koninkrijk van God.” 

De Bollandisten zijn echter niet bang om heiligen te “ontmaskeren” wanneer dat nodig is. Het is niet zeldzaam, bijvoorbeeld, dat martelaren nooit hebben bestaan, ook al zijn er graftombes aan hen zijn gewijd. Legendes werden soms geschreven om pelgrims naar een stad te trekken.

Fake news

“Er is veel ‘fake news’ over heiligen” zegt Bollandist Marc Lindeijer sj. Omdat “het kiezen van je heilige een democratische keuze is” – en dit brengt bepaalde risico’s met zich mee. “We zouden een leven lang kunnen besteden aan het corrigeren van Wikipedia”, zei pater Lindeijer grinnikend. Om feiten van fictie te scheiden, bestuderen onderzoekers manuscripten laag voor laag, op zoek naar het oudste exemplaar van een tekst, naar die teksten die waarschijnlijk het dichtst bij het werkelijkheid staan. 

“De legende van een heilige onthult de zorgen, angsten, verwachtingen en behoeften van individuele christelijke gemeenschappen”

Maar zelfs “nepheiligen” hebben hun waarde. Manuscripten uit tijden waarin het archiveren van geschriften zeldzaam was, zijn kostbaar materiaal voor historici en taalexperts. Voor veel geleerden zijn de enige geschreven sporen uit, bijvoorbeeld, de middeleeuwen deze hagiografische teksten die boordevol staan van informatie over de gewoonten, taal en politiek van mensen uit die tijd, ongeacht of de heilige bestond of niet. 

“De legende van een heilige onthult de zorgen, angsten, verwachtingen en behoeften van individuele christelijke gemeenschappen”, zegt Whatley. 

Leren van de mythes

Voor professor Geary bevatten deze verslagen citaten en informatie van “gewone mensen”, zoals vrouwen en boeren, “die anders nooit in een geschreven verslag zouden zijn opgenomen.” Het verhaal van de heilige “is een venster op de wereld van de mensen van die tijd en plaats”.

Hij gebruikt het voorbeeld van de heilige Christophorus, die wordt afgebeeld met het hoofd van een hond. “Het punt is niet of de heilige een hondenhoofd had; het gaat om de vraag waarom deze legendes zo aantrekkelijk waren voor mensen en hoe ze deze verhalen in hun leven integreerden.” 

Dankzij de uitgebreide archieven van de Bollandisten, kunnen geleerden zoals professor Geary zich verdiepen in het leven en de begrafenisgebruiken in de middeleeuwen, zoals die gedetailleerd worden beschreven in de hagiografie van Sint-Eligius. Whatley werd een expert van de heilige Eugenie en vertaalde een tekst over haar verering van het Latijn in modern Engels voor zijn studenten. Deze twee vooraanstaande professoren ontdekten de hulpmiddelen die de Bollandisten decennia geleden ter beschikking stelden en consulteerden gedurende hun hele loopbaan documentatiemateriaal en catalogi van deze instelling. 

Financiële druk

Toch vrezen beide geleerden dat het werk van de Sociëteit van de Bollandisten onder druk staat vanwege gebrek aan financiële middelen. De Bollandisten, die van oudsher steunen op giften van jezuïetenprovincies in de regio, zijn in toenemende mate afhankelijk geworden van individuele en institutionele donoren buiten de jezuïetenwereld om hun onderzoek voort te zetten. 

Het aantal heiligen, net zoals onze kennis van het verleden, kent geen grenzen.

“Zolang het werk van het bewaren, bestuderen en begrijpen van het verleden nog steeds wordt gezien als een van de essentiële taken van de mensheid,” zegt Whatley, “moet het de Bollandisten en hun bibliotheek worden toegestaan ​​door te gaan.” 

Het aantal heiligen, net zoals onze kennis van het verleden, kent geen grenzen. Daarom is het werk van de Sociëteit van de Bollandisten nooit af. Zowel geleerden als gelovigen stellen hun vertrouwen in deze onderzoekers die zullen doorgaan met het vinden van parels van christelijke spiritualiteit, waarden en geschiedenis. Er is veel werk aan de winkel.

Dit is een vertaling van dit artikel uit America magazine.