Paul Begheyn sj is voormalig archivaris van de Nederlandse jezuïeten. Hij neemt afscheid met een schitterend boek: de Nederlandse jezuïeten – een geschiedenis in 50 voorwerpen.

Wat was de aanleiding om dit boek te maken? 

“Toen het archief van de Nederlandse jezuïeten naar Leuven verhuisde, wilde ik mijn werkzaamheden als archivaris afronden door een boek te schrijven. Dat kon geen uitvoerige geschiedenis worden, daar had ik minstens vijf tot tien jaar voor nodig gehad. Toen liep ik tegen het boek aan van de directeur van het British Museum: A History of the World in 100 Objects. Dat vond ik een mooie manier. Eerst koos ik tachtig objecten en daar maakte ik een selectie van vijftig stukken uit. Die komen niet allemaal uit het archief, dat overigens vijf kilometer beslaat. De armreliek op het omslag van het boek bijvoorbeeld is niet meer van de jezuïeten. En er staat ook een schilderij in van Johannes Vermeer.”

Was is het verhaal achter de arm van Franciscus Xaverius?

“Xaverius was de populairste jezuïetenheilige. Hij reisde naar het Verre Oosten en maakte met zijn brieven aan Europa heel wat mensen enthousiast voor de missie. Omdat Nederland, nadat het calvinistisch geworden was, beschouwd werd als missiegebied, werd Xaverius de patroonheilige van de Hollandse Missie. De jezuïeten hadden drie kerken in Nederland, allen toegewijd aan Xaverius: in Amersfoort, in Enkhuizen en in Amsterdam (de Krijtberg). Men wilde natuurlijk een reliek van Xaverius hebben in zo’n kerk. Via via is toen een klein stukje van de hand van de rechterarm van Xaverius in Amersfoort terechtgekomen. Daar hebben ze van iets heel kleins iets groots en moois gemaakt.”

Hoe maakte u de selectie van vijftig voorwerpen?

“Ik wilde een paar spectaculaire dingen opnemen in het boek en ook dingen waarmee ik makkelijk veel informatie kwijt kon. Dat schilderij van Vermeer is zo’n spectaculair stuk. Het hangt in New York. Vermeer was de buurman van de jezuïeten in Delft. Hij heeft zijn jongste zoon Ignatius genoemd, dan weet je al hoe laat het is. Voor hun catechetische werk deden de jezuïeten vaak beroep op een lokale kunstenaar. Vermeer was er eentje. Daar komt De allegorie op het geloof vandaan. Zo heb ik ook in Nijmegen, Groningen, Noord-Holland schilderijen gevonden. Het is een catechetisch-didactisch werk, volkomen logisch in het oeuvre van Vermeer, als je zijn leven beschouwd; hoewel kunsthistorische moeite hebben met het werk en het een vreemde eend in de bijt noemen.”

Een van de voorwerpen is eigenlijk een ervaring van een jezuïet. Waarom staat die in het boek?

“Het gaat over een soort visioen van Jezus. Ik vond de anekdote in de nalatenschap van een van de jezuïeten die in de vorige eeuw leefde. Christus is er ineens, totaal onverwachts, terwijl de man ’s avonds een sigaartje rookt. De anekdote heeft te maken met het wezen van de spiritualiteit van de jezuïeten. De vertrouwdheid met Jezus die zich ineens aan je presenteert. Diverse jezuïeten kunnen daar uit eigen ervaring over spreken, maar ze lopen er niet mee te koop. Ik wilde dat een keer naar buiten brengen.”

Heeft de aanwezigheid van de jezuïeten in Nederland een stempel gedrukt op de geschiedenis?

“De oude sociëteit [voordat die in 1773 werd opgeheven, red.] is er vooral in het noorden van Nederland mede voor verantwoordelijk dat het katholieke geloof op veel plaatsen werd gehandhaafd. De druk van de calvinisten was groot. De jezuïeten waren met weinigen, maar hun spiritualiteit was krachtig en hun werklust groot. 

In de tweede helft van de twintigste eeuw zijn de jezuïeten belangrijk geweest voor de bevrijding van veel gelovigen. Neem je eigen verantwoordelijkheid, daartoe riepen de jezuïeten steeds op. Dat was ook het motto van Ignatius, die in de eerste plaats een spiritualiteit ontwierp voor leken. Dat heeft voor veel mensen een enorme steun betekent.

Het grootste stempel werd gedrukt via het werk aan onze colleges. Op die manier werd een katholiek middenkader gevormd. Ruud Lubbers is daar een mooi voorbeeld van. Die schreef in zijn memoires nog hoeveel hij van de jezuïeten heeft geleerd. Vooral op het punt: neem als katholiek je verantwoordelijkheid. Ga midden in de wereld en in de modder staan. Om daar mensen verder te helpen.”

De Nederlandse jezuïeten – Een geschiedenis in 50 voorwerpen. Paul Begheyn sj. Uitgeverij Vantilt, Nijmegen, 2019. 184 blz. €19,95