Werd Vermeer beïnvloed door de Delflandse jezuïeten? Twee Nederlandse jezuïeten deden daar de afgelopen jaren onderzoek naar.

In de avond van 9 februari werd in het Amsterdamse Rijksmuseum in aanwezigheid van 1400 genodigden de tentoonstelling Vermeer geopend. Het is de grootste overzichtstentoonstelling aller tijden van deze Delftse schilder (1632-1675), met maar liefst 28 van de 37 aan hem toegeschreven schilderijen, bijeengebracht uit de hele wereld. De ontbrekende werken zijn te broos om te reizen, of bruikleengevers hebben verboden dat ze reizen, of zijn gestolen.

Relatie tussen Vermeer en de jezuïeten

Deze tentoonstelling is ook bijzonder, omdat er nu in de wetenschappelijke kunsthistorische literatuur voor het eerst uitdrukkelijk wordt ingegaan op de relatie tussen Johannes Vermeer en de jezuïeten in Delft. Daarover is door drie personen tevoren onderzoek gedaan. De Delftse jezuïet Dries van den Akker (1945-2022) heeft de Delflandse jezuïeten in de zeventiende eeuw onderzocht door de herkomst van de IHS-emblemen op boerderijen op te sporen, en daarover een artikel te publiceren in 2002. Daarnaast heeft hij met name materiaal verzameld uit het manuscript van de tiendelige Acta Missionis van de Vlaamse jezuïet Norbertus Aerts (1639-1707) over de geschiedenis van de jezuïeten in Noord-Nederland.

Lees ook: De katholieke Vermeer, door Peter van Dael sj

Zelf heb ik in het Rijksarchief in Antwerpen een groot aantal documenten over familieleden van Johannes Vermeer ontdekt, en in 2008 gepubliceerd. Tijdens mijn onderzoek werd mij steeds meer duidelijk dat jezuïeten zelden of nooit in hun geschriften mededelingen doen over kunst en kunstenaars. Er moet dus, bij gebrek aan precieze bronnen veel met hypotheses worden gewerkt. 

Een zoon vernoemd naar Ignatius

Zo weten we niet met zekerheid door wie Vermeer in de katholieke kerk is opgenomen, of wie zijn huwelijk met de katholieke Catharina Bolnes heeft ingezegend. Wel weten we dat zijn jongste zoon bij zijn doop rond 1666 de naam Ignatius ontving, een hoogst ongebruikelijke doopnaam in de zeventiende eeuw. 

Ook is een aantrekkelijke hypothese, dat Vermeer een leerling was van de Delftse jezuïet Isaac van der Mye (1602-1656), die vóór zijn intrede in de jezuïetenorde een opleiding tot kunstschilder gevolgd had. Dries van den Akker en ik hebben onze onderzoeksresultaten in 2016 gepubliceerd onder de titel Johannes Vermeer en de jezuïeten in Delft, dat ook in het Engels verscheen.

De studie van Gregor Weber

Terwijl ik bezig was met mijn onderzoek, ontmoette ik in 2020 tijdens een symposium in Frankfurt Gregor Weber, hoofd beeldende kunst van het Rijksmuseum. Hij hield er een lezing over de schilderijen, die Vermeer zelf thuis aan de muur had hangen, waaronder een kruisiging en een portret van de Heilige Veronica. Zij vertegenwoordigen een typisch katholiek gedachtegoed, opmerkelijk voor een schilder die Nederlands-hervormd van geboorte was. Weber heeft sindsdien een zeer gedetailleerd onderzoek gedaan naar de invloed van de katholieke devotiekunst en jezuïtische literatuur op het werk van de Delftse schilder. 

Hij onderzocht het (goddelijk) licht, dat een fundamentele betekenis heeft in de didactiek van de jezuïeten en waarvan de effecten in tal van emblemen zijn gevisualiseerd aan de hand van verschijnselen en instrumenten uit de optica, met speciale belangstelling voor de camera obscura. In de collectie van het Rijksmuseum wist hij een tekening van de hand van Isaac van der Mye op te sporen met portret van een oudere vrouw als Sint Apollonia (ca. 1650). In januari 2023 verscheen zijn boek Johannes Vermeer. Geloof, licht en reflectie (165 blz.).

Allegorie van het geloof gemaakt voor de jezuïeten?

Rond 1670 schilderde Johannes Vermeer een doek met de titel Allegorie van het geloof, 114,3 x 88,9 cm, dat hangt in The Metropolitan Museum of Art in New York en nu te bewonderen is in het Rijksmuseum. Het is een catechetisch-didactisch schilderij. Achter een opengeschoven gordijn zit een vrouw (de menselijke ziel) in blauw en wit gewaad, die haar voet plaatst op een wereldbol, terwijl zij opkijkt naar een transparante glazen bol. Op de grond wordt een slang verpletterd door een zware steen. Allerlei attributen, zoals een kelk, een geschilderd kruisbeeld, en een klein staand kruisbeeld zijn hoogstwaarschijnlijk afkomstig uit de naast het woonhuis van Vermeer gelegen kapel van de jezuïetenstatie.

Een tweede, herziene druk van het boek van Dries van den Akker en Paul Begheyn, Johannes Vermeer en de jezuïeten in Delft / Johannes Vermeer and the Jesuits in Delft verschijnt bij uitgeverij Adveniat in het voorjaar van 2023.

Door Paul Begheyn sj