Angelo Secchi was een priester-jezuïet en wetenschapper die toonde dat de wereldvisies van het geloof en de wetenschap harmonieus en complementair zijn. Een getuigenis dat nog altijd van grote waarde is.

Tweehonderd jaar geleden werd jezuïet pater Angelo Secchi (28 juni 1818 – 26 februari 1878) geboren. Hij was astronoom, geodeet en grondlegger van de spectroscopische astronomie. Vanaf 1849 leidde hij de sterrenwacht van de jezuïeten in Rome Romeinse College, dat hij volledig reorganisatie met de oprichting van het eerste astrofysische observatorium in Europa: hiervoor wordt hij beschouwd als de grondlegger van de stellaire en zonne-astrofysica.

Op 26 februari 2018 werd in de kerk van Sint-Ignatius van Loyola in Campo Marzio een plechtige viering ter zijner nagedachtenis gehouden. Dit is de homilie die toen werd uitgesproken door Luis Ladaria sj, kardinaal en prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer.

Wetenschapper van grote betekenis

We herdenken dit jaar de tweehonderdste verjaardag van de geboorte van pater Angelo Secchi en precies vandaag, 26 februari, herdenken we het 140^e verjaardag van zijn overlijden. Hij was de laatste in een lange rij van jezuïetenwetenschappers die werden gevormd door en werkten aan het Romeins College. Tegelijkertijd was hij de eerste vertegenwoordiger van een nieuwe wetenschappelijke traditie die ook nu nog voortleeft op het gebied van modern astrofysisch onderzoek, zowel in Italië als in de rest van de wereld. Zijn getuigenis als priester-jezuïet en wetenschapper is tot op de dag van vandaag van grote betekenis.

Bij het beschrijven van de persoonlijkheidskernmerken van pater Angelo Secchi, wil ik de woorden citeren die paus Franciscus heeft uitgesproken toen hij over hem sprak met de deelnemers aan het symposium dat door de Pauselijke Sterrenwacht op 18 september 2015 werd gepromoot: “Hij was een belangrijk voorbeeld, tot op heden, voor de religieuzen die hun leven wijden aan een werk op de grens tussen geloof en menselijke kennis, geloof en moderne wetenschap”.

Zijn leven

Pater Secchi werd op 28 juni 1818 in Reggio Emilia geboren en werd de volgende dag in de doopkapel van de stad gedoopt. Hij kreeg de naam Angelo Francesco Ignazio Baldassarre. Na de eerste jaren van zijn studie in Reggio aan het jezuïetencollege, trad hij op 15-jarige leeftijd toe tot het noviciaat van de Sociëteit van Jezus in de Heilige Andreas op het Quirinaal, in Rome. Tijdens zijn studie aan het Romeinse College toonde hij een grote belangstelling voor de wetenschappen, met name voor wiskunde en natuurkunde.

De spiritualiteit van Ignatius van Loyola bracht hem ertoe “God in alle dingen te zoeken en te vinden”. In zijn leven als religieus en wetenschapper ontstond er een natuurlijke samenwerking tussen zijn intellectuele vermogens en wetenschappelijke discipline. Hij was nog geen priester, maar werd benoemd tot professor in de natuurkunde aan het Illyrische College van Loreto, vanwaaruit hij werd teruggeroepen naar het Romeinse College om assistent te worden van de wiskundige Giovanni Battista Pianciani en de directeur van het Astronomisch Observatorium, pater Francesco De Vico.

Een belangrijk verblijf in Amerika

Onmiddellijk na zijn priesterwijding in 1847 dwongen de bewogen gebeurtenissen van het Risorgimento, dat de oprichting van de Romeinse Republiek tot gevolg had, de paters jezuïeten om zich in vrijwillige ballingschap van Rome te distantiëren. Zodoende ging pater Secchi naar Engeland, en na enkele maanden werd hij overgeplaatst naar de universiteit van Georgetown in Washington, waar hij les gaf in wiskunde en natuurkunde. Het verblijf in Amerika was zeer belangrijk voor zijn wetenschappelijke vorming en bracht hem op het spoor van nieuwe theoretische ontwikkelingen in de fysica en in het bijzonder van nieuwe methoden in de dynamische meteorologie.

Intussen hield de Romeinse Republiek niet lang stand en toen ze viel, konden de paters jezuïeten terugkeren naar het Romeinse college. Pater Secchi werd toen benoemd tot directeur van het Astronomisch Observatorium. In de loop van zijn bestuur leidde hij de volledige reorganisatie van het Observatorium, waardoor het het eerste astrofysische observatorium ter wereld werd. Dankzij dit instrumentarium was hij een van de eersten die aan een fysieke studie van de hemellichamen werkte, vooral door de technieken die zich toen ontwikkelden, zoals de spectroscopie. Zo werd de moderne astrofysica geboren.

In de loop van enkele jaren heeft pater Secchi meer dan vierduizend sterrenbeelden kunnen observeren en catalogiseren, waarbij hij een van de eerste classificaties van de sterren introduceerde, een onmisbare gids voor de opeenvolgende studies in deze wetenschappelijke sector. Pater Secchi wordt ook beschouwd als een van de grondleggers van de zonnefysica, waaraan zijn werk Le Soleil (De Zon, 1870) is gewijd. Tot zijn belangrijkste publicaties behoren L’unità delle forze fisiche (De Eenheid der Fysische Krachten, 1864) en Le stele: Saggio di astronomia siderale (De Sterren: Essay over Sterrenkunde, 1877).

Interesses

De interesses van pater Secchi waren veelzijdig: naast de astronomie strekten zijn activiteiten zich uit van archeologie tot geodesie, van geofysica tot meteorologie. Hij had ook veel aandacht voor de ontwikkeling van de praktische toepassingen van de wetenschappelijke vooruitgang, met als specifiek doel het leven van gewone mensen te verbeteren. Met dit doel leidde hij de realisatie van het eerste Italiaanse meteorologische netwerk en de bepaling van de eerste meridiaan van Italië. Voor de pauselijke overheid kwamen er brandveiligheidsvoorschriften en werden bliksemafleiders in de belangrijkste monumenten en openbare gebouwen van de hoofdstad geplaatst.

Bij de fundamentele wetenschap heeft pater Secchi altijd de aandacht gevestigd op de toegepaste wetenschap, door hem gedefinieerd als “nuttige wetenschap “. Daarom werd hij zowel voor paus Pius IX als voor de overheid een onmiskenbare aanwinst, zodat zijn aanwezigheid in de zetel van het Romeinse college ook na de verdrijving van de jezuïeten tot aan zijn dood kon worden voortgezet. Hij nam deel aan talrijke nationale en internationale wetenschappelijke onderzoeken naar de waarneming van totale zonsverduisteringen. Op het gebied van klimatologie en meteorologie werd pater Secchi zeer gewaardeerd om zijn meteograaf (het eerste automatische meteorologische station), waarmee hij de Grote Prijs op de Universele Tentoonstelling van Parijs in 1867 en de uitreiking van het Erelegioen won.

De karaktereigenschappen van pater Secchi kunnen worden samengevat op basis van de twee grote krachtlijnen van zijn leven: een man van de wetenschap en van religieuze trouw aan zijn roeping.

Als wetenschapper was hij een groot bemiddelaar tussen de katholieke cultuur en de liberale seculiere cultuur op het historische moment dat het conflict tussen de kerk en de nieuwe staat Italië tijdens het Risorgimento het moeilijkst was. Tot aan zijn dood, die zich te vroeg aandiende op 26 februari 1878, bleef hij trouw aan zijn tweevoudige roeping als priester en wetenschapper, in diepe verbondenheid met de kerk en trouw aan de paus in een periode die niet gemakkelijk was voor de betrekkingen tussen de staat en de kerk, en tussen wetenschap en geloof.

Hij bevond zich vaak tussen twee vuren: enerzijds het seculiere antiklerikalisme, anderzijds een zekere religieuze onverstoorbaarheid. Zo schrijft hij in een van zijn brieven: “Terwijl sommigen ongeloof en atheïsme in mijn geschriften zien, zien anderen daarentegen een verheven theologie die de natuurkunde vervalst om de Bijbel te ondersteunen […]. Er zijn er die betreuren dat ze daar niet de ontdekkingen vinden die ze verwachtten, en er zijn er die de fysica van de heilige Thomas niet vinden”.

Liefde voor de waarheid en de wetenschap

In zijn leven werd pater Secchi altijd bezield door een grote liefde voor de waarheid, die volhardend werd nagestreefd met de instrumenten van de wetenschap en de fundamenten van het geloof. Hij werd altijd gesteund door de zekerheid dat de wereldvisies die het geloof en de wetenschap aanreiken harmonieus en complementair zijn. Zijn getuigenis voegt zich dus volledig in de traditie van de kerk, die stelt dat “het licht van de rede en dat van het geloof beide van God komen, en daarom kunnen ze elkaar niet tegenspreken”.

Bij vele publieke gelegenheden drukte hij zijn visie uit in deze woorden: “Hoeveel andere wonderen moeten we nog vinden in de onmetelijkheid van de ruimte waarvan we niet in staat zijn om de diepte ervan in te schatten? Wie had zich tien jaar geleden de wonderen kunnen voorstellen die de spectroscoop ons zou onthullen? Elke nieuwe ontwikkeling in de kunst brengt een ontwikkeling in de wetenschap; en de astronomie, die profiteert van kunst en wetenschap, onthult voor ons steeds meer de grootsheid van God en doet ons met de vorstelijke profeet uitroepen: “Hoe groot zijn Uw werken, o Heer, in wijsheid hebt U ze allemaal gemaakt (Psalm 104).”

Pater Secchi was in staat om te laten zien dat het ware geloof diepgaand reflecteerde op de grondslag van het bestaan, de kosmos en alle levende wezens. Het vindt een onvervangbare bondgenoot in de wetenschap die, ontroerd door de verwondering, in de schepping zoekt naar die wetten en tekens die haar wonderbaarlijke orde en intieme structuur laten zien.

Een man van de Kerk

Zo willen wij ons pater Angelo Secchi herinneren, een man die trouw was aan de kerk en aan de Sociëteit van Jezus. Het is de moeite waard om een gebeurtenis te noemen die getuigt van de hartelijke en voortdurende verbondenheid tussen hem en paus Pius IX. Het is pater Secchi zelf die erover spreekt, na een bijeenkomst in Parijs (1872), waar een referendum werd gehouden, waardoor er spanningen waren tussen hem, de afgevaardigde van de Heilige Stoel en de vertegenwoordigers van de Italiaanse regering: “Bij aankomst in Rome ontving de paus mij met opgeheven hand en zei: “Ik stem voor pater Secchi. En hij verzekerde me dat hij in die tijd nog nooit zo’n oprechte troost had gehad als ik hem had gegeven. Ik antwoordde dat mijn grootste beloning voor de vele moeilijkheden die ik had ondervonden de voldoening van Zijne Heiligheid was”.

Pater Secchi kwam uit Emilia en was als zodanig een man van weinig woorden, maar deze waren direct en oprecht. Ook zijn liefde voor de Sociëteit van Jezus was direct en trouw, altijd nederig en gehoorzaam, en altijd toegewijd aan een dienstverlening die gebaseerd was op zijn talenten en menselijke kwaliteiten. Als teken van zijn liefde voor de Sociëteit en voor de kerk van Sint-Ignatius kunnen we ons herinneren dat hij in de bijlage bij zijn testament schreef: “Van mijn onderscheidingen gaat die van het Erelegioen naar het graf van de heilige Aloysius, die van de Gouden Roos naar het graf van de heilige Ignatius”. Deze woorden werden achteraf versterkt met de toevoeging: “Ter nagedachtenis aan mijn genegenheid voor deze heiligen, opdat zij, als ik hun arme zoon/kameraad ben geweest, mijn zonden zouden vergeven en mij zouden helpen om mijn zuivering snel te voltooien in dit leven en het volgende.”

De persoonlijkheid van pater Secchi presenteert zich aan ons als het voorbeeld van iemand die ‘ante litteram’ (zijn tijd vooruit) heeft geleefd volgens de openingswoorden van de encycliek Fides et Ratio over De verhouding van Geloof en Rede: Geloof en rede zijn als twee vleugels waarop de menselijke geest opstijgt naar de contemplatie van de waarheid. God heeft in het menselijke hart het verlangen neergelegd om de waarheid te kennen – in één woord, om God zelf te kennen – zodat door het kennen en liefhebben van God, mannen en vrouwen ook tot de volheid van de waarheid over zichzelf kunnen komen.”