In de rij van jezuïeten-theologen die een rol speelden in de ontwikkeling van de katholieke theologie in de 20e eeuw is Bernard Lonergan een van de minder bekenden.

Toch hoort Bernard Lonergan thuis in deze reeks, want ook zijn streven was het de katholieke theologie te vernieuwen, niet door een geheel nieuwe koers in te slaan, maar door “het oude te verdiepen en te vervolmaken door middel van het nieuwe”. Het bijzondere van zijn aanpak was dat hij dit probeerde te doen middels een vernieuwing van de methode van de theologie.

De brede intresse van een universalist

Lonergan, geboren in Canada en in 1922 ingetreden in de Sociëteit, kreeg zijn vorming in Canada, Engeland en Rome. Zijn interesse was van het begin af aan breder dan alleen de theologie. Zo had hij veel aandacht voor de kentheorie en de filosofie, maar ook wiskunde en economie, sociologie en politiek waren terreinen waarop hij zich bewoog. Hij doceerde theologie aan zijn jonge medebroeders in Montreal en Toronto, en van 1953 tot 1965 aan de Gregoriana in Rome. Door ziekte gedwongen keerde hij terug naar Canada, waar hij tot 1975 in Toronto nog beperkt  theologie doceerde, om tenslotte van 1975 tot 1978 bij  Boston College zijn laatste jaren als docent door te brengen.

Bernard Lonergan wordt door veel theologen en door een groeiend aantal filosofen en economen beschouwd als een van de belangrijkste denkers van de vorige eeuw. Hij was eigenlijk een universalist, die verschillende wetenschappen met elkaar in verband bracht en ook zijn invloed uitoefende op het interreligieuze denken. De verbindende factor was voor hem de kentheorie: hoe vinden wij een gemeenschappelijke basis waarop wij elkaar kunnen ontmoeten? Om de fragmentatie van ons kennen te overwinnen is er maar één weg: onze wijze van ervaren en verstaan, oordelen en beslissen is op al die terreinen dezelfde. Op die basis kon hij wiskunde, fysica en scheikunde in verband brengen met psychologie, filosofie en theologie.

Indrukwekkende verhandelingen

Lonergan is wel verweten dat hij in de methodologie is blijven steken en dat hij er niet toe gekomen is om met die methode ook theologie te bedrijven. Dat is niet helemaal juist. Het is waar dat hij het meest bekend geworden is door zijn boeken Insight en Method in Theology, maar met name in zijn tijd aan de Gregoriana schreef hij ook indrukwekkende verhandelingen over Christologie en Triniteit. Die kwamen echter niet verder dan een Latijnse versie en werden ook niet door Lonergan zelf wijder verspreid. Dat had alles te maken met het feit, dat hij zelf eigenlijk niet geloofde in de theologie, zoals die aan de Gregoriana gedoceerd werd.

Daarin werd namelijk nog te weinig rekening gehouden met de ontwikkeling van de historische wetenschappen. Op zijn eigen wijze, maar toch in het kielzog van de Nouvelle Théologie, heeft Lonergan in zijn methodologie een poging gedaan om de hermeneutiek en de historiciteit in de theologie te integreren. De viervoudige structuur van ervaren-verstaan-oordelen-beslissen was zijn manier om kennen en doen te integreren en de theologie een nieuwe methodologische impuls te geven. Dat hij in die gedachtegang niet gemakkelijk te volgen was, is zeker een van de oorzaken dat hij bij het grote publiek nauwelijks bekend is.

Zie vooral:

• Insight
• Method in Theology