“A threefold Method for the Theological Assesment of Contemporary Church Architecture”

Op woensdag 4 september 2013 promoveerde Bert Daelemans sj in de faculteit theologie aan de KU Leuven tot doctor in de theologie . De proclamatie vond plaats  in de aula van het kasteel ‘Arenberg’ te Heverlee na deliberatie over de verdediging van zijn thesis: Spiritus Loci: A Threefold Method for the Theological Assessment of Contemporary Church Architecture. Walter Ceyssens sj was er bij.

Er is een tijd geweest – misschien is ze er nog – dat welmenende mensen een kerkgebouw wilden herleiden tot haar schijnbaar belangrijkste functie: tot een plek waar mensen samen liturgie vieren. En waarom zouden we zo’n kerk ook niet voor andere dingen kunnen gebruiken? Uit mijn vroege middelbare schooltijd herinner ik me een geschiedenisleraar die stelde dat ‘je in de kerk van vandaag het altaar met gordijnen zou moeten kunnen verbergen. Zo kan je ze gebruiken als een polyvalente zaal’. Heel praktisch en nuchter allemaal. Maar ook heel seculariserend, want een exclusieve nadruk op het gemeenschapsvormende die de kerk als plaats van Godsontmoeting naar de achtergrond drukt. Wie een kerk herleidt tot een vergaderplaats voor een gemeenschap vergeet dat het gebouw zelf ons iets te vertellen heeft.

Domus ecclesiae én domus Dei

Gedachten als deze kwamen bij me op toen ik de doctoraatsverdediging van medebroeder Bert Daelemans SJ bijwoonde. Hij brak een lans voor een andere religieuze architectuur aan de hand van een model dat een kerk tegelijk ‘domus ecclesiae’ – een ‘huis voor de kerkgemeenschap’ – én ‘domus Dei’ – een ‘Godshuis’ – laat zijn. Een inductief model gebaseerd op voorbeelden van kerken die de twee afgelopen decennia gebouwd werden over de hele wereld: Our Lady of the Angels in Los Angeles, Saint François in de rue Molitor in Parijs…

Het model toont een weg vooruit voor de religieuze architectuur: niet blijven hangen bij de ‘moderne’ kerk als een container van glas, staal en beton die als verzamelplaats voor de gelovigen moet dienen. Maar ook geen heimwee naar de glorierijke barok met haar weelderige overdaad, of de (neo-)gotiek met haar strakke lijn naar boven. De ideale kerk voor vandaag is een plek van ‘sacrale leegte’ en stilte. Ze laat de ruimte voor de individuele en gemeenschappelijke ervaring, maar ook voor transcendentie als dynamisch perspectief.

Drie stappen

Wat is dat dynamische perspectief dan? Wat wil een kerk ons vertellen? In zijn thesis onderscheidt Bert drie stappen in de manier waarop we in relatie treden tot de liturgische ruimte. Of beter: hoe God daar tot ons spreekt, als de ‘Spiritus loci’ of de ‘Geest van die plek’. Bert leerde ons een prachtig neologisme: ‘theo-topie’. In plaats van ‘theo-logie’ waarin woorden en concepten ons spreken over God, laten we nu het gebouw, een plek (Grieks: ‘topos’) tot ons spreken.

Ten eerste wordt de kerk ervaren als een ‘syn-esthetische ruimte’. Ruimte en licht doen er beroep op onze zintuigen. We ervaren zo dat we lichamelijke wezens zijn in relatie tot onze omgeving. Verder leidt de kerk als ‘mystagogische’ ruimte ons door woord en beeld binnen in een Mysterie, dat een Naam en een Gezicht heeft: de levende Persoon van Christus. Hij wordt er aanwezig gesteld, gere-presenteerd. Tenslotte brengt het altaar ons bij de ‘eucharistische’ dimensie van het kerkgebouw. De kerk krijgt haar volste zeggingskracht doorheen een gemeenschap die dank zegt en leeft. Als dat gebeurt dan spreekt de kerk niet alleen: ze zingt van de ‘nieuwe hemel en een nieuwe aarde’ die ons beloofd is. Nog één element kan in deze architecturale context aan de kerk een diepe betekenis geven: de tuin, als verwijzing naar het Paradijs en de van zonde herstelde Schepping. 

Rijkdom

Na de mooie en humoristische (!) presentatie van het proefschrift, hadden Prof. dr. Demey en Prof. dr. Coomans woorden te kort om de rijkdom van de thesis te beschrijven. De wonderlijke combinatie van architectuur en theologie kom je niet vaak tegen. Een prachtig onderwerp in een tijd waar men de mond vol heeft van de herbestemming- en afbraak van lege kerken. Co-rectoren David Brown (Oxford), Dr. Stéphane Symons, Prof. Dr. Joris Geldof stelden plichtshalve enkele kritische vragen. Familie, vrienden en medebroeders waren massaal aanwezig. Een receptie sloot het geheel af in het kader van het kasteel van Arenberg. We wensen Bert veel succes toe in zijn nieuwe zending aan de universiteit van Comillas in Madrid.

Walter Ceyssens sj